Spiral hill, broken cirkel, land art, Robert smitshson, emmerschans, emmen, staatsbosbeheer, natuurkampeerterreinen, observatorium, robbert morris, drenthe, de paviljoens, almere, Robbrecht&Daem, aardzee, groene kathedraal, marius boezem, sea level, Exposure, gormley, serra

Spiral Hill & Broken Cirkel van Robert Smithson & Land-art in Nederland.

Kenmerken van Land-art zijn: Een ingreep in het natuurlijk proces, het transformeren of versterken van een natuurlijk proces, het toevoegen aan het landschap, en de schaalgrootte.

Van de fameuze tentoonstelling “Sonsbeek buiten de Perken” in 1971 bestaat er nog slechts een enkel kunstwerk. De meeste werken waren dan ook tijdelijk. Eén overlevend kunstwerk is nog steeds te bezoeken, in Emmen.
In een reeds afgegraven deel van een zandgroeve in Emmerschans legde Smithson vlak bij elkaar een Spiral Hill aan en een Broken Cirkel. Over de Spiral Hill loopt een smal pad naar de top. Daar heeft men een prachtig uitzicht op de Broken Cirkel van zand die in het water ligt. Deze Cirkel is half land en half water. Beide werken vullen elkaar door de tegenstelling prachtig aan.

Toen ik in 1987 daar in de buurt kampeerde heeft het me veel moeite gekost deze Landart te vinden. Internet bestond nog niet en het viel niet mee de locatie te achterhalen. Landkaart, geduld en intuïtie kregen het echter voor elkaar dat we een modderig zijweggetje vonden. Zowaar stond ergens een onopvallend bordje met verwijzing naar het kunstwerk en tegelijkertijd ook het verbod het terrein te betreden. Gelukkig was er een gat in het hek en na geworstel door de struiken stonden we aan de voet van Spiral Hill. Die was nèt opnieuw beplant met lage struikjes. Door de regen was die veel te modderig om te beklimmen. Maar het uitzicht daar beneden, een diepte van 20 meter schat ik, op de Broken Cirkel was adembenemend. Omdat het een erg natte zomer was stond de Cirkel onder een laagje water. De grote steen zweefde als het ware erboven. Een bruine landtong kromde zich in een groen meer. In het midden een zwerfkei van flinke afmeting. Dichterbij kon ik niet komen, maar dit was heel bevredigend.

Tien jaar later kampeerde ik weer in de buurt en wilde het kunstwerk weer eens zien. Omdat ik vergeten had eerst onderzoek te doen moest er weer gezocht worden. Eigenlijk is het ook leuker om te improviseren, je voelt je nog ontdekkingsreiziger.
Het hele landschap was sinds 1987 flink veranderd. Het meer was veel groter geworden en leek op een vulkaankrater met prachtig blauw water. De Broken Cirkel lag er wel gaaf bij. Boven water en strak. De Spiral Hill was mollig begroeid. De achtergrond lag er bij als een speelweide zonder mensen. Wordt dit misschien ooit een recreatieplas?

Door de hernieuwde belangstelling voor Landart is er inmiddels een goede manier gekomen om de beide kunstwerken te bezoeken. Op werkdagen verschaft de eigenaar van de groeve tegen een kleine vergoeding toegang. Men moet zich melden op Emmerhoutsestraat naast nummer 138, 7814XX. In de vakantieperiode kan de groeve gesloten zijn. Neem dan contact op via de website. Je kunt over de Cirkel lopen en de Heuvel beklimmen voor een prachtig uitzicht. De groeve is gesloten tijdens de bouwvakvakantie. Schoeisel wel aanpassen aan de weersomstandigheden. Het beklimmen van de wanden van de groeve is levensgevaarlijk! Landart moet ook eigenlijk aan den lijve gevoeld worden. Het gebied van de zandafgraving heet Emmerschans. Vroeger stond hier een verdedigingswerk.

Robert Smithson (1938-1973) is bekend geworden door zijn enorme Landartprojecten waarin hij geometrische figuren vorm gaf. Hij studeerde aan de Art Students League, New York, en in 1956 aan de Brooklyn Museum School en begon als abstract-expressionistisch schilder. In de jaren ’60 stapte hij over op het maken van geometrische metaalsculpturen en werd sindsdien bij de Minimal Art ingedeeld. Over en weer had hij veel contact met andere minimalisten, zoals Sol Lewitt.

In 1966 voerde hij zijn eerste Land Art project uit. Hij werkte toen vaak samen met Michael Heizer. Ook groeide zijn interesse in postindustriële sites. Dit vond zijn neerslag in enkele werken.

Na 1967 concentreerde hij zich op de Natuur als geheel of als onderdeel. Dit deed hij zowel in materie, het tentoonstellen van stenen, als in films. Hij creëerde grote tekens in de aarde en registreerde wat de natuurelementen, weer en wind, daar weer mee deden. In 1968 was hij exposant op de tentoonstelling ‘Minimal Art’ in het gemeentemuseum in Den Haag.

In 1970 maakte hij in het Great Salt Lake in Utah een ‘Spiral Jetty’. Dit was een enorme spiraal van aarde die van de oever in het meer stak. Zoutkristallen zetten zich hier weer tegen af en micro-organismen kleurden het werk in een fase zelfs roze. Het werk werd door de natuur na verloop van tijd weer verzwolgen. Hij filmde deze Jetty van diverse hoogten, waardoor het werk afwisselend abstract en concreet werd. Deze film was te zien in de Nieuwe Kerk in Amsterdam op de tentoonstelling “Wereld Natuur Kunst” in 2005. De schaduw van het vliegtuigje vliegt soms door het beeld. In 2015 werden filmpjes over het ontstaan van zijn werk getoond op de Landart tentoonstelling in KunstKade in Amersfoort

In 1972 en 1977 was zijn werk te zien op de Documenta in Kassel.
Hij verongelukte toen zijn vliegtuigje tijdens een inspectie van zijn werk neerstortte in het Tecovasmeer.
Smithson maakte bij al zijn werken een zeer gedegen documentatie in de vorm van foto’s, beschrijvingen, films en kaarten en was ook kunsttheoreticus en –criticus.

BROKEN CIRCLE
Emmen, Holland
Summer 1971
green water, white and yellow sand flats
diameter 140'
canal approximately 12' wide
depth quarry lake 10 to 15'

RELATED WORKS:
DRAWINGS:
Unedited 16mm Takes-Emmen Holland 1971
Spiral Hill, Broken Circle 1971

Land-art in Nederland.

Een ander Land-Art kunstwerk uit 1971 dat de tijd heeft overleefd is het “Observatorium” van Robbert Morris. Na ‘Sonsbeek buiten de perken’ is het vlak bij Lelystad opnieuw opgericht. Een aarden wal met drie openingen. De zonsopkomst van de eerste dag van de lente en de herfst zijn te zien in de middelste opening. De andere twee vizieren kondigen de langste dag en de langste nacht aan.

Lag het Observatorium er in 1995 wat verlaten en slecht onderhouden bij, in 2011 is dat wel anders. Helaas scheert de pas aangelegde Hanzelijn er rakelings langs en wordt ook de weg verbreedt. Laten we hopen dat het Observatorium net Stonehenge en die andere voorgangers overleeft. Stichting Zonnewende Flevoland organiseert elk jaar op de zaterdagochtend het dichts bij 21 juni een festival met muziek, poëzie en beeldende kunst. Bereikbaar via de A6, afslag 11 Lelystad Noord. Volg de Houtribweg in oostelijke richting tot aan de Swifterringweg. Tomtom 8219 PG

In dit nieuwe land, dat Flevoland 40 jaar geleden was, heeft de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders ook gerichte opdrachten gegeven voor Land-art. Vlak bij Almere bevindt zich de Groene Kathedraal van Marius Boezem en Polderland Garden of Love and Fire van Daniel Libeskind. LINK naar Nussbaummuseum Van de Groene Kathedraal bestaat een positief en een negatief beeld. Ze liggen vlak bij elkaar. Negatief is wat moeilijk te vinden en ziet er uit als een gewone wei in een bos. Ze zijn beide even groot in afmeting, maar het gevoel zegt iets heel anders.

Tussen Almere en Lelystad aan de Vogelweg, langs de ecologische verbindingszone Lepelaartocht bevindt zich de Aardzee van Piet Slegers. Deze drie werken komen op een luchtfoto beter tot hun recht dan vanaf ooghoogte, maar ze blijven alle drie imposant als je er doorheen loopt en de betekenis van het werk tot je door laat dringen. Enige bereidheid tot spirituele openheid wordt daarbij wel vereist. Lukt het niet dit op te brengen dan blijft nog altijd het plezier over als je ontdekt hoe het werk in elkaar zit. De meeste werken zijn te groot om in een blik tot je te nemen. Voelen dus.

In landschapspark De Wetering bij Zeewolde is er nog de lijn van Richard Serra, getiteld ‘ Sea Level’. Ogenschijnlijk een betonnen muur in een glooiend landschap, onderbroken door een weg en een vaart. Van af de brug af gezien op het eerste oog grijs en lomp. Loop je er langs dan voelt het heel anders. Voor de een voelt het alsof de tonnen aarde aan de andere kant druk uitoefenen, voor de ander lijkt het alsof je langzaam uit zee komt lopen met je hoofd boven het water. Van bovenaf lijkt de hele betonnen last weg te vallen en blijft er slechts een lijnstuk over dat je zou kunnen bewandelen. Richard Serra is in Nederland vooral bekend door zijn werk in corten staal: een imposante ijzeren muur van plaatstaal in Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam, de drie tegen elkaar leunende platen in de tuin van het Stedelijk Museum in Amsterdam en werk in Museum Kröller Müller.

Het nieuwste Landart kunstwerk staat bij de Houtribsluizen van Lelystad en is een enorme transparante mensfiguur. Eigenlijk zou ik dit geen Land-art meer willen noemen, tenzij de schaalgrootte het enige criterium is. Zoals ik ook vind dat hoogspanningsmasten en windmolens (soms, niet altijd!) een toevoeging aan het landschap zijn.’ Exposure’ van Antony Gormley, ofwel de Poepende Man beschrijf ik ook al in mijn reisverhaal Angel of the North. LINK naar Angel of the North Hoe imposant het werk van dichtbij ook is, de meeste indruk maakte het op me toen ik het in de verte zag uit de bus vanaf de Houtribsluizen.

Al deze kunstobjecten zijn in elk jaargetijde openbaar toegankelijk. Neem de fiets of de auto. Toen in Almere bij de Paviljoens nog bestonden kon je daar een foldertje halen en organiseerden ze ook bustochten met uitleg. Helaas. wegbezuinigd. In april en mei zie je in Flevoland prachtige, reusachtige bollenvelden bloeien.

De Land-art in de Flevopolder werd beheerd door De Paviljoens, het museum van Almere, en onderhouden door diverse gemeenten. In april 2011 stonden ze er allemaal keurig bij. Op de website staan nog steeds prachtige luchtfoto’s van dat wat ik zelf niet kan laten zien.

Het gebouw van voorheen De Paviljoens is van de Belgische architecten Paul Robbrecht en Hilde Daem en werd oorspronkelijk ontworpen voor de Documenta IX in Kassel waar ze in het Auepark stonden. En dat zijn uiterwaarden die nog wel eens onder water kunnen lopen. Heel toepasselijk dat dit schitterende gebouw nu in de polder staat. Het ziet er nog net zo licht en mooi uit als ik me uit 1992 herinner.

Heel verfrissend dat in het buitengebied van Almere zoveel smalle landwegen voorkomen zonder veel witte belijning, borden en dwang. Zelfs in de Achterhoek wordt je op de kleinste wegen gek van de verkeersbetutteling. Amsterdam moet zo snel mogelijk met Almere verbonden worden door middel van een railverbinding van het IJ-eilandenrijk over het water. Ik zie een slanke streep voor me. Waar hebben we anders al die geweldige ontwerpers in Nederland voor? Die lossen dat vogelprobleem ook wel op. En mag het een magneetzweeflijn zijn, of anders een lightrailtrein? En niet onder de grond! Het is zo 19e-eeuws om je personeel onder de grond te vervoeren. Laat iedere werknemer en elke toerist en reiziger genieten van dat mooie land dat we hebben. Laat hen scheren over het water. En combineer die slanke brug met een voor de wind beschutte fietsroute, met een tapis roulant voor voetgangers (met kinderwagen of koffer) die liever even lopend het werk van zich afschudden. Maak er een tolbrug van, waarvan uit de opbrengsten de beveiliging gefinancierd wordt. Amsterdam, laat deze kans niet liggen. Neem een sprong voorwaarts

Dit zijn de Tomtomlokaties:
Aardzee van Piet Slegers: 3897. Vogelweg, langs de ecologische verbindingszone Lepelaartocht.
Sea Level van Richard Serra: 3892 HZ
De Groene Kathedraal van Marius Boezem: 1349 CX
Poldergarden of Love ande Fire van Daniel Libeskind: 1309
Observatorium van Robert Morris: 8219 PG
Exposure van Antony Gormley: 8242 PA
Land-art in de Flevopolder nog te zien op: www.depaviljoens.nl
www.robertsmithson.com
www.robertsmithson.com/earthworks
www.brokencircle.nl
21 juni festival Observatorium: www.festivalsunsation.nl
www.flevo-landschap.nl
natuurkaart.nl

© Els Bannenberg juli 2005.
Herzien april 2016.