Osnabruck, Felix Nussbaum, Daniel Libeskind, Joods museum, Polderland, almere,

Het Felix Nussbaum Haus in Osnabrück, door Daniel Libeskind.

In 1989 werd in Osnabrück van de architect Daniel Libeskind het Felix Nussbaumhaus geopend. Libeskind is inmiddels bekend geworden door zijn Joods Museum in Berlijn, dat in 1999 werd geopend en zijn plannen voor Ground Zero in New York. Het museum in Osnabrück is minder groot, maar zeker zo beklemmend. . Hier wordt de nagedachtenis en het grootste deel van het werk van de schilder Felix Nussbaum in ere gehouden. Deze voormalige stadgenoot (1904-1944) moest als zoveel landgenoten Duitsland ontvluchten. Hij begon noodgedwongen zijn carrière in Italië waar hij in 1932 met een studiebeurs heen was gegaan. Vandaar uit trok hij met zijn vrouw naar Zwitserland en Frankrijk, om in België in de onderduik te eindigen. Na te zijn verraden werden zij met het laatste transport uit België naar Auschwitz afgevoerd, om nooit meer terug te komen.

Zijn korte leven heeft hem niet de kans gegeven uit te groeien tot een groot kunstenaar en hij is zelfs een tijd bijna uit zicht geraakt. Maar de laatste jaren is de belangstelling voor zijn werk opgeleefd. De invloed van de oorlogstijd en onderduik is goed af te lezen in de ontwikkeling van zijn werk. In het begin is het niet hemelbestormend zoals van collega’s in zijn tijd, eerder naïef. Na zijn vlucht uit Italië wordt hij meer en meer de vormgever van de joodse wanhoop. Zijn laatste werken zijn vooral zelfportretten, alsof er geen ander onderwerp meer kon bestaan dan het teruggeworpen zijn op de eigen identiteit en het zoeken naar een houding tegenover het al om dreigend geweld.

Het Felix Nussbaum Haus is beslist de moeite van een bezoek waard, hoewel het geen vrolijk bezoek is en men er de tijd voor moet nemen om zowel collectie als gebouw op zich in te laten werken. Voor wie Berlijn te ver is, is dit gebouw een goede kennismaking met het werk van Libeskind. Osnabrück ligt praktisch naast de deur op ongeveer 100 km ten oosten van Oldenzaal aan de A30.

In Nederland is in 1997 in Almere van Libeskind een werk met de titel “ Polderland Garden of Love and Fire” LINK naar Spiral Hill tot stand gekomen. Het is een sculptuur van aluminium platen. Het landschap speelt mee als onderdeel. Dit brengt de afmeting op 250x250 meter. Libeskind is een boegbeeld van de deconstructivisten. Zijn persoonlijke geschiedenis speelt altijd sterk mee in zijn werk. De geest van de plek is zijn uitgangspunt. Hij stelt zich de vraag: Welke geschiedenis hangt aan deze plek en hoe kan die zichtbaar gemaakt worden?

Het deconstructivisme ontleedt het onderwerp of object en zet het weer in elkaar, maar op een andere manier. Op mij werkt het verontrustend en tegelijk wekt het mijn nieuwsgierigheid. Ik wil weten waarom het deze gevoelens bij me aan de oppervlakte woelt. Ik moet er vaak een paar keer mee in aanraking komen om er mee om het te veroveren. Als dat al lukt. De eerste keer dat ik het Joods Museum in Berlijn bezocht was het helemaal leeg. Ik sloot me aan bij een groepsrondleiding in een taal die ik slecht kon volgen. Wat ik toen er van begreep was de enorme beladenheid van de Void, de Leegte. Door er over te lezen begreep ik dat het gebouw zelf bestond uit ruimtes die later gevuld zouden worden met de collectie, en ruimtes die ontoegankelijk en leeg zouden blijven. Af en toe konden we door een spleet een blik werpen op deze Leegte. Ik voelde het bestaan van de Leegte als een eerbetoon aan de anonieme slachtoffers van de Holocaust, die verdwenen zijn in de leegte.

De krankzinnige ingewikkeldheid van dit gebouw, uit de aard der zaak al driedimensionaal, beladen met een meerdimensionale metafysische structuur die daar over heen gelegd werd, is me bij gebleven en kan ik nauwelijks onder woorden brengen. Toen dit daar tot me doordrong raakte ik zo gedesoriënteerd dat ik blij was dat de betonnen structuur van het gebouw en de afgelegde route die ik me ingeprent had nog enige houvast gaven over mijn plaats in de fysieke ruimte. Een paar jaar later bezocht ik het gebouw opnieuw. Het was inmiddels ingericht met de collectie en dat gaf geruststelling. Het was een hemelsbreed verschil met het eerste bezoek. Nu vond ik het onmogelijk om vast testellen waar ik ongeveer in het gebouw was, maar de looproute en opbouw van de expositie gaven de zekerheid dat ik er wel uit zou komen.

www.daniel-libeskind.com
www.osnabrueck.de
Polderland Garden of Love and Fire: Tomtom 1309
© Els Bannenberg 2011.
Herzien april 2016.