Turrell, puinduinen, kijkduin, hoek van holland, hemels gewelf, stroom hcbk, de pont, antwerpen

Hemels Gewelf in de Puinduinen

In 1976 stuitte ik voor het eerst op het werk van James Turrell (1939, Los Angeles) Hij had zijn eerste grote expositie in Europa in het Stedelijk Museum. De tentoonstelling die ik daar zag bestond alleen maar uit licht en ruimte. De kabinetten met de hoge ramen aan de zijde van de Paulus Potterstraat waren verduisterd en binnen hing een ‘wattige’ sfeer. Alle contouren waren onscherp en terwijl ik van de ene ruimte in de andere liep week het perspectief dat ik waarnam weer voor een ander. Natuurwetten leken zich even terug te trekken. Er was niets behalve ruimte en gedempt en gekleurd licht.
Veel details kan ik me niet meer herinneren, wel de grote indruk die deze gewaarwording van veranderde aantrekking van de zwaartekracht op me maakte. En dat de wisselende kleuren van het licht in de ruimtes me sterk beïnvloedden

Pas veel later, in de jaren ’90, kwam ik het werk van James Turrell weer tegen bij Stroom hcbk (Haags Centrum voor Beeldende Kunst) in Den Haag. In een van de zalen waar je door een duistere gang naar binnen schuifelde creëerde hij opnieuw ruimtes met licht. Ook als je ogen waren gewend aan de duisternis bleven je handen willen voelen hoe je eigen positie in de ruimte was. Ik herinner me dat de situatie niet stabiel te krijgen was. Een hele aparte sensatie.
Kenmerk van zijn werk is ook dat je er helemaal in ondergedompeld wordt. Er is geen manier om er tegenaan te kijken. Daarom blijft een film of een boek over zijn werk een bleek aftreksel van de echte gewaarwording.

En nu het Hemels Gewelf.

In de duinen van Kijkduin, die naar ik heb gehoord ontstaan zijn uit de puinbergen van afgebroken bebouwing langs de kunst uit WO2, heeft Turrell in 1996 een “Celestial Vault” gemaakt, daartoe uitgenodigd door Stroom hcbk.

Op de top van een duin is een kom aangelegd die slechts betreden kan worden door een betonnen gangetje van 6 meter. Hier, in het midden van de met grasbegroeide wal, neem je vervolgens plaats op een natuurstenen bank die wel iets weg heeft van een katafalk. Achteroverliggend zie je alleen nog maar de hemel en wat daarin voorbijkomt. Langzaam vervormt het hemelgewelf zich in je gewaarwording. De hemel boven je kromt zich tot een koepel die op de rand van de kom rust.

Op een nabijgelegen duin staat een zelfde bank, maar nu met uitzicht op de omgeving en met in de verte de zee tot aan Hoek van Holland. Ook hier kun je weer gaan liggen en merken dat de koepel zich hier veel minder manifesteert. De aanwezige horizon vlakt dit gevoel af.
Het Hemels Gewelf lijkt ook een beetje op een krater. Dit is niet zo vreemd als je bedenkt dat Turrell al meer dan 20 jaar in een enorme krater in de Painted Desert van Arizona een eigen observatorium aan het bouwen is. Roden Crater wordt zijn levenswerk waarin hij zijn visie op licht en ruimte in dag en nacht weergeeft.

Het is een flinke klim van naar schatting 40 meter langs een trap omhoog naar het Hemels Gewelf. Een iets meer glooiende, maar langere route voor kinderwagens begint op de hoek van de Machiel Vrijenhoeklaan. Het Hemels Gewelf is niet moeilijk te vinden, hoewel het niet erg bekend is. Het is beslist de moeit waard van een bezoek en goed te combineren met ander museumbezoek. Neem er een dag voor met een strakke lucht en liefst een wolkje hier en daar.
Een afbeelding van Het Hemels Gewelf is moeilijk te geven want alleen al vanwege de afmeting is het onmogelijk zonder professionele apparatuur deze kom vast te leggen. Bedenk dat de sensatie van de waarneming al helemaal niet op beeld weergegeven kan worden.

Het Hemels Gewelf ligt in de puinduinen tegenover een eet- en drinkpaviljoen aan de Machiel Vrijenhoeklaan 175, 2555 NA Kijkduin. Deze weg voert ook naar de camping. Bus 4 stopt op de hoek van de Machiel Vrijhoeklaan en de Kijkduinse straat. Opstappen op bus 4 in Den Haag bij Station Mariahoeve, Centraal Station, Stadhuis/Bibliotheek (Stroom) of Haags Gemeentemuseum.

Per auto vanuit Den Haag: Laan van Meerdervoort uitrijden tot aan de Kijkduinse straat. Rechtsaf, bij de stoplichten linksaf de Machiel Vrijenhoeklaan in. Parkeren bij het paviljoen.

Nadat het Hemels Gewelf langzaamaan werd ondermijnd door konijnen en uitgewoond door nachtelijke bezoekers is het na 12 jaar weer opgeknapt in 2008. De AVRO maakte er een aflevering over in de serie Van de Straat, die nog regelmatig te zien is op de tv.

De belangstelling van de kunstenaar ligt bij het werken met licht en ruimte. Er is altijd wel licht en ruimte. En vooral buiten. Hij wilde altijd al de ruimte een vorm geven.. Het licht dat er al was gebruiken. En vooral de bijzondere kwaliteiten van het licht gebruiken. Eerst en vooral van het maanlicht.

Turrell onderscheidt twee soorten licht: ouder licht dat zelf van buiten onze Melkweg komt. Dat licht is ouder dan dat van ons zonnestelsel. Licht van minstens 3.5 biljoen jaar oud. Hij denk dat het mogelijk is dit licht te verzamelen als je over een groot aantal sterren beschikt en een donkere ruimte zoals Roden Crater in Arizona. Het is natuurlijk samengesteld licht, van een andere toon als dat we gewend zijn, en met een roodverschuiving.

Turrell groeide op in een Quaker gemeenschap. Hier werd ook speciale nadruk gelegd op het Licht, met name op een allegorische manier. Licht staat voor Openbaring. Zijn grootmoeder nam hem als kind mee naar de bijeenkomst en legde hem uit dat je daar heen ging om het licht te groeten. Het idee dat je naar binnen ging om licht te vinden sprak hem als kind al aan, hoewel hij het niet helemaal begreep. Pas na bijna 25 jaar, in die periode lag zijn interesse ergens anders, kwam hij weer terug op dit idee. Het licht dat je niet ziet met je ogen. Denk bijvoorbeeld aan een droom. Waar komt het licht in je droom vandaan? Waarom zie je in een droom de kleuren vaak helderder en mooier? Terwijl je droomt heb je je ogen zelfs dicht.

Sindsdien maakt Turrell werk waarin hij geen licht produceert, maar de condities ontwerpt waarin licht vrij is om zich te gedragen zoals het is. Zijn werk is grofweg in vier groepen onder te brengen:
1. Werk in natuurlijke omgeving. In 1979 begon hij aan Roden Crater. In ondergrondse kamers valt zonlicht of maanlicht binnen.
2. Projecties. 1965-66. Een projector werpt met kunstmatig licht verschillende geometrische patronen in de ruimte.
3. Sinds 1969 creëert hij met kunstmatig licht ruimtes die de kijker een vreemde sensatie geven nadat zijn ogen aan de diffuse omgeving gewend zijn.
4. Afgesloten ruimtes waarin men persoonlijke kan ondervinden wat licht- en geluiddicht is.

In 1999 gebruikte hij in Cornwall de zonsverduistering om een van zijn ruimtes te maken.

Ander werk van James Turrell dicht bij huis:
In 2001 stond op het dak van MuHKA (Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen) een Skyspace van James Turrell. Ook hier overviel het gewichtloze gevoel me toen ik een tijdje naar de voorbijgaande wolken keek.
Stichting De Pont in Tilburg bezit een werk van hem dat met enige regelmaat opgesteld wordt.
In het nieuwe Museum Voorlinden in Den Haag dat opent in 2016 zal een Skyspace te zien zijn.
Het Zentrum für Internationale Lichtkunst Unna in Unna (Duitsland) heeft een Skyspace die van mei tot oktober tijdens de schemering ( en rondleidingen) bezocht kan worden.
Of Roden Crater in Arizona al bezocht kan worden weet ik niet, maar is wel uitgebreid te zien in de film “Himmelsräume/Magicien de la Lumière” van Rolf Breier en Claudia Kuhland. Gemaakt in 2001 in opdracht van WDR en Arte door Dreamteam. De film duurt 30 minuten. Een VHSband kon destijds besteld worden bij Arte (via teletekst 107 of telefoonnummer 0180-5002488) Deze film werd op 15-09-2001 op TV-zender Arte uitgezonden.

Meer informatie over het werk van James Turrell:
James Turrell, Kijkduin uitgave Stroom hcbk, ISBN 90-73799236, 200 pagina’s
James Turrell, Eclipse. 1999.ISBN 1-900829-08-8 (UK) Uitgave naar aanleiding van de Skyspace The Elliptic Ecliptic in Tremenheere, Cornwall (UK), bij de zonsverduistering van 11-8-99. Dit boek bevat prachtige foto’s van dit project en van Roden Crater. In de kaft van het boek een cd met een maanfoto en met “The Gazing Engine’, muziek van Paul Schütze.
James Turrell. Rencontres 9. Interview met James Turrell in Frans en Engels.
Uitgave: Almine Rech Éditions 2005. ISBN 2-913355-28-5.
www.stroom.nl
www.lichtkunst-unna.de
voorlinden.nl

Er zijn nog meer mensen met oog voor de hemelkoepel. In november 2002 schrijft Dionysius de Areopagiet: “Een paar dagen later dreef ik in de Gouwzee. Op mijn rug en dan maar kijken. Een hemelkoepel van 360°. Schitterende bouwwerken in het oosten. Onafzienbare kudden schapen in het westen. Een magistrale regenbui boven Broek. Als toetje een vliegtuig met een streep tegen het azuurblauw.”
Helaas is Areopagus in 2010 gestopt.