Godin, guise, Phalanstère, Familistère, Charles Fourier, Henri de Saint Simon, Fabrieksdorpen, Utopia, productiemaatschappij, slotenmaker, Industriële Revolutie

In mijn kindertijd stond in een speelkamer een kachel die op kolen gestookt werd. Het salaris van mijn vader werd namelijk gedeeltelijk in kolen uitbetaald omdat hij bij de Staatsmijnen werkte. ’s Winters zagen wij onze vader door de tuin een gang in de sneeuw graven om zijn fiets-met-eitje op de weg te krijgen en naar zijn werk te tuffen. Onderwijl probeerden wij onze keiharde plasticine te ontdooien aan de kachel. Vergeefse moeite want deze nieuwerwetse speelgoedklei smolt in strepen lang de kachel naar beneden zonder voordat ie kneedbaar was geworden. Toen ik kon lezen bleek de kachel Godin te heten. Dat woord boezemde me ontzag in, want aan deze godin kon je je gemeen schroeien.

Wie onderweg afzakt van, of naar Frankrijk, geen haast heeft en nog iets interessants wil zien, moet even uitstappen in Guise want daar bevindt zich een 19e eeuws fenomeen dat je niet vaak tegen zult komen; de Familistère, een van de weinige werknemerspaleizen die ooit werden opgezet tijdens de Industriële Revolutie.

Jean Baptiste André Godin (1817-1888) begon zijn leven als zoon van een slotenmaker. Op 11 jarige leeftijd moest hij in het bedrijf van zijn vader komen werken en op het einde van de 19e eeuw was hij de producent nummer één van gietijzeren kachels en aanverwante artikelen. Tijdens zijn leerjaren reisde hij als gezel door Frankrijk, blijkbaar een gebruik in die tijd, en ondervond de armoede en rechteloosheid van de arbeider aan den lijve. Terug in Guise startte hij een fabriek voor gietijzer in het dal van de Aisne, hoewel dat niet bepaald een plaats was waar de grondstoffen voor het oprapen lagen.

Nog belangrijker was zijn opvatting over het samengaan van productieproces, de verheffing van zijn werknemers, de verdeling van rijkdom en de gelijkheid tussen mannen en vrouwen. Zijn inspiratie daarvoor vond hij onder meer in het gedachtegoed van de franse filosoof graaf Henri de Saint Simon ( 1760-1825) die tegenwoordig wel als een van de grondleggers van de sociologie genoemd wordt. Diens sociaal-economische ideeën werden door veel tijdgenoten op de industriële ontwikkelingen toegepast. Maar nog meer invloed op Godin had Charles Fourier (1772-1837) Deze keerde zich af van de rationele ideeën over de industriële productiemaatschappij en vond dat de nieuwe samenleving meer moest berusten op de kennis van de menselijke verhoudingen. Hij zocht de verandering in wat hij de sociëtaire orde noemde; gezamenlijk werken, en rekening houden met ieders smaak, voorkeur en hartstocht. Het gezamenlijk bewonen van werknemerspaleizen à la Versailles, Phalanstères genoemd naar zijn ideale gemeenschap de Phalanx, zag hij als het aangewezen middel om dit te bereiken. Hij hoopte dit in korte tijd over de hele aardbol te realiseren omdat hij verwachtte dat dan een onmetelijk geluk op de aarde zou neerdalen; “een allesomvattende eenheid zal zich vestigen.” Helaas werkte het zo niet, weten we nu wel. Alleen in Guise is zo’n paleis werkelijkheid geworden.

Godin zocht binnen zijn bedrijf naar de mogelijkheden om deze nieuwe ideeën uit te voeren. Daartoe creëerde hij als afgeleide van de Phalanstère de Familistère, een ‘sociaal paleis’, voor zijn werknemers en hij ging er zelf ook in wonen. Dit gebouw staat er nu nog steeds. De Familistère werd gebouwd tussen 1856 en 1883. Het werden drie geschakelde flatgebouwen in carrévorm met voor die tijd opmerkelijke faciliteiten die nog steeds buitengewoon modern aandoen zoals waterleiding, toiletten en vuilstortkokers op elke verdieping. Ook waren er een theater, een bibliotheek, een zwembad, scholen en moestuinen. We zouden het nu een galerijflat noemen met een overdekte binnenplaats.

Elke werknemer, van hoog tot laag, kreeg dezelfde luxe. Maar de bemoeienis van Godin hield niet op bij de materiele voorzieningen. Kinderen moesten verplicht naar school. Die was gemengd en gratis en vrij van de bemoeienis van de Kerk.

Godin ging zover in het betrekken van zijn werknemers in het algemene welzijn van de gemeenschap en het bedrijf dat hij vanaf 1880 zijn bedrijf geleidelijk in de handen van de werknemers liet overgaan. Hiervoor werd een Association du Capital et du Travail opgericht. Tot 1968 bleef dit coöperatieve systeem werken. De economisch moeilijke tijden van de jaren ’60 en ’70 betekenden helaas het einde van dit systeem. De woningen werden verkocht en de overige gebouwen kwamen in handen van de gemeente Guise. De fabriek bestaat nog steeds.

Sinds de teloorgang van de staalindustrie in Noord-Frankrijk heeft Guise aan invloed ingeboet en de Familistère is in de jaren ’80 en ’90 schromelijk verwaarloosd. Het werd zacht gezegd een plaats om kansarmen te dumpen. Maar enkele jaren geleden is het gebouw weer opgeknapt en kan men er een woning in originele staat bezichtigen. De Frans-Duitse zender Arte heeft er inmiddels ook een mooie documentaire aan gewijd. Sinds 1991 staat de Familistère op de historische monumentenlijst.

Guise ligt ten noorden van Laon (30 minuten) aan de kruising van de D 946 naar Valenciennes en de N29. 265, Familistère Aile Droite 02 120 Guise.

U kunt in het langsrijden een blik op de buitenkant van al die gebouwen werpen maar u kunt ook een uitgebreid bezoek brengen onder begeleiding van een gids. Dit duurt anderhalf uur.
Daarbij bezoekt u de woning van Godin zelf en een woning uit 1877, de binnen- en buitenhoven, de volkstuinen, scholen, het zwembad etc. Voor de rondleiding wordt een bijdrage gevraagd, voor groepen is er reductie. Voor scholen zijn er speciale rondleidingen. School- en groepsrondleidingen zijn het hele jaar mogelijk. Groepen moeten vooraf boeken. Openingstijden staan op de website.
www.familistere.com

Meer lezen over arbeiderspaleizen?
Wonen –TABK 1975 nr. 5 met een themanummer over ‘Fabrieksdorpen’.
‘Utopia. Wereldhervormers tussen werkelijkheid en fantasie’. Ian Todd en Michael Wheeler. ISBN 90 228 4085 9 De Haan Haarlem 1978 Orbis Publishing Ltd Londen 1978.
‘Une utopie pratique. Godin et le Familistère de Guise’  Les Dossiers de l’Aisne. Guy Delabre. 1981
‘La régéneration de l’utope socialiste Godin et lae Familistère de Guise’ Thèse de Guy Delabre et Jean Mary Gautier. 1978.
© Els Bannenberg april 2005
Herzien april 2016.